ملیحه پژمان

یکی از مهم‌ترین نکته‌ها در تعالیم دینی، کسب مال و روزی حلال است، نکته‌ای که در رهنمودهای حیات بخش همه معصومین(علیهم السلام) هم بارها به آن تأکید شده است. چنانکه در احادیث ارزشمند امام رضا(علیه‌السلام) هم در این مورد آمده که ایشان می‌فرمایند: «عَلَیکَ بِالصَّبرِ وَ طَلَبِ الحَلَالِ وَ صِلَةِ الرَّحِم؛ برتو باد به صبر کردن و طلب روزی حلال و پیوند با خویشاوند». بنابراین اهمیت کسب روزی حلال و تأثیر آن در استحکام اخلاق دینی در زندگی روزمره؛ در کلام این امام همام به روشنی مشهود است.

برای بررسی زوایای کسب رزق حلال در سیره رضوی و جایگاه آن در زندگی گفت‌وگو کرده‌ایم با استاد اخلاق و خطیب نام آشنای «درس هایی از قرآن» حجت‌الاسلام والمسلمین محسن قرائتی که در ادامه می‌خوانید.

× جناب استاد قرائتی! فلسفه کسب رزق حلال چیست که در معارف دینی و رهنمودهای ائمه هدی و امام رضا(علیهم السلام) به آن توصیه موکد شده است؟

- یکی از مهم‌ترین و جدی ترین تذکرات اسلام و معصومین(علیهم السلام) کسب رزق و تأمین لقمه حلال است و در روایات هم داریم که نماز با لقمه حرام قبول نمی‌شود، برای درک بهتر این مسئله خوب است به روایتی در همین زمینه اشاره کنم. امام حسین(علیه السلام) وقتی به کربلا آمد، با اینکه همه زمین‌ها بیابان لم یزرع بود، اما همه زمین‌های کربلا را خرید، وقتی علت را پرسیدند فرمود: نمی‌خواهم خون من در زمین‌های مردم ریخته شود، نمی‌خواهم زائران من پایشان را در زمین غصبی بگذارند. ایشان در این حرکت دینی، ما را به یکی از اصول تربیتی متذکر شده‌اند که بی‌گمان باید بر مال خود که از راه حلال به دست آمده امورتان بگذرد. امام رضا(علیه‌السلام) هم باغ حمیدبن قحطبه را خرید تا در آینده که ایشان در آنجا دفن می‌شوند، پول صاحب باغ پرداخته شده باشد و ملک حلال و پاک باشد. اینجا خاطره‌ای از امام(ره) به ذهنم آمد که آیت‌الله ناصری نماینده مقام معظم رهبری در استان یزد، زمانی تعریف می‌کرد که مردم در سالنی جمع شده بودند و قرار بود امام خمینی(ره) بیاید نماز بخواند، امام آمد وارد سالن شود، دید پشت در سالن خیلی کفش گذاشته شده است نگاهی به کفش‌ها کرد و برگشت و فرمود: بگویید فرادی بخوانند، زیرا اگر من بخواهم بیایم نماز بخوانم باید پایم را روی کفش مردم بگذارم، من به مال مردم تصرف نمی‌کنم. گفتند: ما کفش‌ها را کنار می‌زنیم، بفرمایید؛ فرمود: کفش‌ها را کنار بزنید، لنگه کفش‌ها با هم قاطی می‌شود، وقتی برگردند باید دنبال لنگه کفش‌هایشان بگردند و در این شرایط عمر مردم ضایع می‌شود. براستی درک این مسئله خیلی دشوار است، اما باید برای کسب لقمه حلال و روزی همین دغدغه را داشته باشیم.

× و ثامن الحجج(علیه السلام) رعایت چه نکاتی را در مسیر کسب روزی حلال مهم برشمرده‌اند؟

- از منظر این امام مهربان باید هر لحظه و در هر شرایطی از خدای متعال بخواهیم در کسب روزی حلال به ما توفیق عنایت کند و ایشان همواره بر این مسئله به اصحاب و یاران خویش هم توصیه مؤکد داشت. در روایتی زیبا محمدبن ابی نصر از امام هشتم(علیه السلام) درباره کسب روزی حلال و شرایط آن پرسید که حضرت فرمود: می‌دانی روزی حلال چیست؟ عرض کردم: قربانت تا آنجا که می‌دانم کاسبی بی‌غل و غش را روزی حلال می‌شمارند. حضرت فرمود: علی بن حسین(علیه‌السلام) می‌فرمود: روزی حلال قوت برگزیدگان الهی است، در دعای خود بگو بار خدایا، از روزی واسعت به من عطا کن.

×برخی ادعا می‌کنند در شرایط امروز کسب روزی حلال آن قدرها هم ساده نیست، نظر شما چیست؟

- این تصور و تلقی غلط از کسب روزی حلال همان تفکری است که دشمنان دین به اذهان عمومی مردم القا می‌کنند و ما می‌بینیم خیلی از افراد برای کسب مال و ثروت دست به مال مردم می‌برند. طرف سفر زیارتی می‌رود، حق کارگرانش را ماه‌هاست نداده، مال مردم در زندگی او مخلوط شده و در چنین شرایطی هیچ عملی از او پذیرفته نمی‌شود. امام رضا(علیه السلام) در حدیثی می‌فرمایند: حق کارگر را تا پیش از خشک شدن عرق تنش به او بدهید. بنابر این حدیث ارزشمند کسی که مال مردم در زندگی اوست، بویی از کسب روزی حلال نبرده و فقط به قول امروزی‌ها ادای افراد معتقد را درمی‌آورد، در حالی که تقوا ندارد. امام هشتم(علیه السلام) در پاسخ به افرادی که مدعی هستند نمی‌شود با روزی حلال امور زندگی را گذراند، می‌فرماید: کسب روزی حلال راه دارد اول اینکه خداوند روزی انسان‌ها را بین‌الطلوعین یعنی پس از نماز صبح و پیش از طلوع خورشید تقسیم می‌کند و هر که در این زمان می‌خوابد از وسعت روزی محروم می‌شود. این حدیث مبنای معرفتی دارد؛ وقتی کسی پس از نماز صبح برای شروع یک روز جدید و کسب و کار بیدار می‌ماند، نشاط بیشتری دارد و خداوند هم به او برکت می‌دهد، پس هنگام انجام کار روزمره روحیه خوبی دارد و این مسئله در مواجهه او با مردم و خدماتی که می‌دهد هم تأثیرگذار است. بازگو کردن اذان یکی دیگر از توصیه‌های امام هشتم(علیه السلام) برای کسب روزی حلال است و می‌فرمایند: هرگاه صدای اذان را می‌شنوی تو نیز همانند مؤذن اذان بگو. این هم نکته تربیتی دارد و تکرار اذان در حقیقت تأکید بر یاد خدا و این نکته که در هر لحظه متوجه حال بنده خویش است، دارد. به نظرم اگر در همین دو رهنمود خودمان را محک بزنیم، متوجه می‌شویم که در دایره ارتباط با خدا و دین چه جایگاهی داریم.

× پس با این حساب هیچ رابطه‌ای بین گران فروشی و دریافت ارقام نجومی با کسب روزی حلال وجود ندارد؛ ‌درست است؟

- بله همین طور است، اسلام همواره به مسئله حفظ حق مردم در کسب روزی تأکید کرده و به افرادی که فکر می‌کنند با گران‌فروشی سود بیشتر کسب می‌کنند، قاطعانه می‌گویم که از مسیر کسب روزی حلال منحرف شده اند و در حقیقت آنچه به ظلم ازمردم می‌گیرند هم این دنیا و هم در آخرت تا ذره آخر محاسبه خواهد شد. کلاهبرداری که دستش به مال مردم آلوده شده، نباید انتظار داشته باشد فرزندان او در مسیر درست زندگی کنند، نباید منتظر عزت و آبرویی که خدا به مؤمنان حقیقی می‌دهد باشد؛ بلکه زندگی این افراد در ظاهر و به چشم دیگران خوب است، در حالی که آن روی سکه را فقط خدا و خودشان می‌بینند. امام رضا(علیه السلام) در این زمینه می‌فرماید: «خداوند از قیل و قال و بر باد دادن مال و خواهش بسیار نفرت دارد». این حدیث ارزشمند حضرت به دو نکته اشاره دارد نخست اینکه افرادی که با سر و صدا و سبقت گرفتن از دیگران برای دست درازی به مال مردم قصد کسب روزی دارند نفرت دارد و مال آن‌ها را می‌گیرد. نکته دیگر اینکه برخی افراد هم فقط درباره کارهای خود هیاهو و بزرگنمایی می‌کنند تا پول بیشتری بگیرند؛ در حالی که حقشان نیست، این افراد همان هایی هستند که در برابر کاری ساده ارقام نجومی دریافت می‌کنند. این دریافت‌های نجومی برای کاری که زحمت چندانی نداشته با کسب روزی حلال منافات دارد. امام رضا(علیه السلام) با اینکه در دوره‌ای از زندگی پربرکت خویش ولایتعهدی را به عهده داشت، باز هم زندگی بهتر از مردم زمانه برای خودش نخواست و در هر شرایطی همسفره فقیران و غلامان می‌شد.